Στις αρχές της βουδιστικής τέχνης δεν υπάρχει καμμιά ανθρωπόμορφη απεικόνιση του Βούδα. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από διάφορα σύμβολα. Ένα από αυτά είναι ο Τροχός του Νόμου (Ντάρμα), ο οποίος συντρίβει την πλάνη. Οι ακτίνες του είναι οι πνευματικές ιδιότητες ενωμένες στο κέντρο, αλλά και οι ακτίνες του φωτός που εκπορεύονται από τον Βούδα, «Εκείνον που στρέφει τον Τροχό του Λόγου και του Νόμου». Είναι ο τροχός που άρχισε να περιστρέφεται με το πρώτο κήρυγμα του Βούδα στο Σαρνάθ.
Άλλες ανεικονικές αναπαραστάσεις είναι ένας άδειος θρόνος, ο οποίος αντιπροσωπεύει τον ίδιο το Βούδα, επειδή θεωρείται ότι τα χαρακτηριστικά του είναι πολύ υπέρλαμπρα για να απεικονιστούν, καθώς και η σβάστικα που είναι ένα από τα οκτώ ευοίωνα σημάδια που εμφανίζονται στο πέλμα του Βούδα. Άλλα σύμβολα είναι τα αποτυπώματα των πελμάτων του, που συμβολίζουν τα ίχνη της θεότητας που πρέπει ο άνθρωπος να ακολουθήσει, όπως και το δένδρο Μπόντι. Ο λωτός είναι επίσης άλλο ένα σημαντικό σύμβολο του βουδισμού, που έχει σχέση με την βουδιστική διδασκαλία, την πνευματική άνθιση και ανάπτυξη, τη σοφία, τη Νιρβάνα. Είναι αφιερωμένος στον Βούδα, ο οποίος εμφανίζεται σαν μια φλόγα που προβάλλει από έναν λωτό, το «Πετράδι στο Λωτό», του οποίου ο Βούδας είναι η καρδιά.
Οι πρώτες ανθρωπόμορφες αναπαραστάσεις του Βούδα εμφανίστηκαν στο τέλος του 2ου αιώνα στη Βόρεια Ινδία και γρήγορα εξαπλώθηκαν σ΄ όλη τη βουδιστική Ασία, υιοθετώντας τα μορφικά χαρακτηριστικά των κατά τόπους πολιτισμών (Κίνας, Ινδίας, Ιαπωνίας, Θιβέτ, Ταϊλάνδης, Κορέας, κλπ.).
Στις ανθρωπόμορφες απεικονίσεις του Βούδα μεγάλη σημασία αποκτούν οι τελετουργικές στάσεις του σώματος (ασάνα) και των χεριών (μούντρα), καθώς και η αναπαράσταση του τσάκρα της κεφαλής (σαχασράρα).
Τα πρώτα αγάλματα ανήκουν στην ελληνο-βουδιστική τέχνη της Γκαντάρα, η οποία επηρεάστηκε από την ελληνιστική, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος - στη διάρκεια της εκστρατείας του - κατέλαβε αυτή την περιοχή.
Δώδεκα επεισόδια από τη ζωή του Βούδα, είναι τα θέματα που αναπαριστάνουν παραδοσιακά οι καλλιτέχνες. Την προηγούμενη ύπαρξή του στον ουρανό Τουσίτα, τη σύλληψή του, τη γέννησή του, την εκπαίδευσή του, το γάμο του και τις διασκεδάσεις, την απάρνησή του, τον ασκητισμό του, το δένδρο Μπόντι, τη καταστροφή του Μάρα, την αφύπνιση, το κήρυγμα στο Σαρνάθ και το θάνατό του.
Η κοσμολογία
Οι βουδιστές συμμερίζονται την γενική αντίληψη για τον κόσμο που έχει εκπονήσει η ινδουιστική σκέψη. Ο κόσμος δεν είναι ούτε διαρκής ούτε δημιουργημένος. Στην κορυφή υπάρχουν 4 επίπεδα νοητικής αναδημιουργίας χωρίς μορφή. Μετά έρχονται τα επίπεδα της αγνής μορφής, που κατοικούνται από τις θεότητες, ουράνια όντα που παίζουν μεγάλο ρόλο στη καθημερινή ζωή των βουδιστών, αλλά που δεν είναι διαρκή ούτε αιώνια. Υπόκεινται σε αναγεννήσεις και αναζητούν την αφύπνιση. Πιο κάτω βρίσκεται το βασίλειο της επιθυμίας. Περιλαμβάνει τους ουρανούς όπου κατοικούν οι τριάντα τρεις βεδικοί θεοί, προστάτης των οποίων είναι ο Ίντρα, με το όνομα Σάκκα. Κατόπιν ακολουθούν τα επίπεδα στα οποία ζουν τα ζώα, οι άνθρωποι και οι ασούρα. Τέλος υπάρχουν οι σφαίρες των πεινασμένων πνευμάτων και η κόλαση.
Βουδιστικά κείμενα
Οι διδασκαλίες του Βούδα άρχισαν να καταγράφονται πολύ καιρό μετά το θάνατό του στα διάφορα βουδιστικά μοναστήρια. Στη Τρίτη Σύνοδο του βουδισμού, που διοργανώθηκε από τον αυτοκράτορα Ασόκα Μωρύα το 250 π.Χ., πήρε οριστική μορφή το βασικό κείμενο της βουδιστικής διδασκαλίας, ο «Κανών Πάλι» ή «Τριπιτάκα», που σημαίνει τα τρία καλάθια, γιατί, αρχικά, καθώς οι μοναχοί συνέτασσαν τα κείμενα, τα έριχναν ανάλογα με το περιεχόμενό τους σ΄ ένα καλάθι.
Το πρώτο Πιτάκα (καλάθι) ονομάζεται της Πειθαρχίας (Βινάγια Πιτάκα) και περιέχει τους μοναστικούς κανόνες. Το δεύτερο, το Καλάθι των Ομιλιών (Σούττα Πιτάκα) έχει καθαρά ηθικό και φιλοσοφικό περιεχόμενο και περιλαμβάνει τα κηρύγματα του Βούδα. Σ΄ αυτό ανήκει το περίφημο Νταμμαπάντα, το πιο γνωστό και βαθειά ηθικό βουδιστικό κείμενο και τα Jatakas, μύθοι και θρύλοι για τις προηγούμενες ενσαρκώσεις του Βούδα. Το τρίτο (Αμπιντάμμα Πιτάκα) περιέχει την μεταφυσική διδασκαλία του βουδισμού.
Τον 5ο περίπου αιώνα μ.Χ. ξεχώρισαν τρεις μεγάλες Σχολές (γιάνα, όχημα). Η Χιναγιάνα (Μικρό Οχημα), η Μαχαγιάνα (Μεγάλο Οχημα) και η Βατζραγιάνα (Διαμαντένιο Οχημα).
Εκτός από τα προαναφερθέντα κείμενα που είναι κοινά στο Χιναγιάνα και το Μαχαγιάνα (βουδιστικές σχολές), υπάρχουν και άλλα πολλά που ανήκουν μόνο στο Μαχαγιάνα. Ανάμεσα σ΄ αυτά ξεχωριστή θέση κατέχουν:
- Ο Λωτός του Αγαθού Νόμου, που εκθειάζει το ιδεώδες του Μποντισάτβα
- Η λεπτομερής περιγραφή της Αγνής Χώρας (αναφέρεται στον Βούδα Αμιτάμπα, κέντρο του βουδισμού της ανατολικής Ασίας
- Το Λάλιτα Βιστάρα, που περιλαμβάνει διηγήσεις για τις προηγούμενες ενσαρκώσεις του Σιντάρτα Γκωτάμα
- Η Τελειότητα της Γνώσης.
Οι 3 Σχολές
Όπως ήδη αναφέραμε, με την πάροδο του χρόνου, ο βουδισμός χωρίστηκε σε 3 μεγάλες σχολές, τη Χιναγιάνα, τη Μαχαγιάνα και τη Βατζραγιάνα. Οι σχολές αυτές διαφέρουν ως προς τη διδασκαλία τους, τις τελετές τους, αλλά και τη γεωγραφική τους εξάπλωση.
Ο βουδισμός Χιναγιάνα θεωρείται η πιο παλιά και ορθόδοξη σχολή και είναι η βασική πηγή της βουδιστικής φιλοσοφίας. Σ΄ αυτήν υπάρχει ο πιο γνήσιος βουδιστικός στοχασμός. Υποστηρίζει ότι η απελευθέρωση είναι προσωπική υπόθεση. Ο Αρχάτ είναι το πρότυπο του ανθρώπου, που με αυστηρή και συνεχή προσπάθεια, χωρίς ανθρώπινη ή θεϊκή βοήθεια, φτάνει στη φώτιση και την απελευθέρωση. Για τη Χιναγιάνα ο Βούδας μπήκε στη Νιρβάνα. Η σχολή αυτή εξαπλώθηκε στη νοτιοανατολική Ασία, κυρίως στη Σρι Λάνκα, τη Βιρμανία, την Ταϊλάνδη και την Καμπότζη.
Η σχολή Μαχαγιάνα διατήρησε περισσότερα εσωτερικά και μαγικά στοιχεία από την παλιά θρησκεία Μποντ. Στο βουδισμό του Μεγάλου Οχήματος αναφέρονται διδασκαλίες που δεν συναντώνται στα ιδρυτικά του κείμενα. Οι Μαχαγιανιστές υποστηρίζουν ότι αυτές ανήκουν στη προφορική διδασκαλία του Βούδα, η οποία παρέμεινε κρυφή, έως ότου οι πιστοί να είναι σε θέση να την κατανοήσουν. Για τη Μαχαγιάνα ο Βούδας δεν πέρασε στη Νιρβάνα. Παραμένει στο κατώφλι της, περιμένοντας και την υπόλοιπη ανθρωπότητα να φθάσει στο επίπεδό του και να περάσουν όλοι μαζί.
Η Μαχαγιάνα εισήγαγε την έννοια του Βουδισάτβα, του αγίου, ο οποίος, αν και έχει φθάσει σε τέτοιο εξελικτικό επίπεδο, ώστε να μπορεί να περάσει στη Νιρβάνα, αρνείται να το κάνει από αγάπη και συμπόνια προς τους συνανθρώπους του, ακολουθώντας το παράδειγμα του ίδιου του Βούδα. Θυσιάζεται και παραμένει στον κύκλο των μετενσαρκώσεων για να βοηθήσει ενεργά τους άλλους στην εξελικτική τους πορεία. Αν επέλεγε να εισέλθει στη Νιρβάνα, την κατάσταση της πλήρους αποκόλλησης, δεν θα διατηρούσε πλέον κανένα δεσμό μ΄ αυτόν τον κόσμο, δεν θα μπορούσε άρα και να τον βοηθήσει. Η Μαχαγιάνα εξαπλώθηκε στην Κίνα, την Μογγολία, την Κορέα, την Ιαπωνία.
Στο Θιβέτ αναπτύχθηκε ένας ιδιότυπος βουδισμός που ονομάστηκε Βατζραγιάνα (από το vajra, κεραυνός ή διαμάντι), με επιδράσεις από τη θρησκεία Μποντ, τον θιβετανικό Ταντρισμό και τη λατρεία της Σάκτι. Το συγκεκριμένο σύστημα προτείνει την πραγμάτωση της απελευθέρωσης όχι μέσω της άσκησης, της γνώσης ή του ελέους, αλλά μέσα από μαγικούς τύπους και πρακτικές. Κάποια στιγμή εκφυλίστηκε και χρειάστηκε η επέμβαση μεγάλων σοφών, όπως ήταν ο Ατίσα τον 11ο αιώνα και ο Τσονγκ Κα Πα τον 15ο για να το μεταρρυθμίσουν.
Κινέζικος βουδισμός
Ο βουδισμός άνθισε στην Κίνα κάτω από την δυναστεία Τανγκ (618 - 907), αν και εισήχθη για πρώτη φορά τον 1ο μ.Χ. αι. Επρεπε να περάσουν αρκετοί αιώνες για να δεχθεί μια χώρα τόσο παλιά και τόσο περήφανη για τις δικές της παραδόσεις όσο η Κίνα, τις νέες θρησκευτικές πεποιθήσεις. Σ' αυτό το διάστημα και μέχρι τις αρχές του 5ου αι. είχε πλέον ολοκληρωθεί η μετάφραση των περισσότερων βουδιστικών έργων (του Μαχαγιάνα) από τα σανσκριτικά στα κινέζικα και έτσι μπορούσαν πλέον να διαδοθούν.
Ο βουδισμός προσπάθησε να προσαρμοστεί στην κινέζικη νοοτροπία. Ετσι αποδέχτηκε τα παραδοσιακά έθιμα, τις θυσίες στους προγόνους, τη λατρεία στο κράτος. Μετέτρεψε τον Μποντισάτβα Αβαλοκιτεσβάρα σε θεά του ελέους, Κουάν - Γιν και τον Βούδα Αμιτάμπα σε Ο-μι-το-φο.
Ο πρώτος πατριάρχης του κινέζικου βουδισμού είναι ο Ινδός πρίγκιπας Μποντιντάρμα που έφθασε στην Κίνα στο τέλος του 5ου αι. Το όνομά του συνδέθηκε με την ίδρυση της σχολής Τσαν (διαλογισμός), την ασκητική πειθαρχία, τις ψυχικές δυνάμεις και τις πολεμικές τέχνες. Στη σχολή Τσαν και στην ιδιαίτερη μορφή συγκέντρωσης που εισήγαγε, βρίσκεται η καταγωγή της περίφημης ιαπωνικής σχολής του Ζεν βουδισμού.
Ιαπωνικός βουδισμός
Ο βουδισμός έφθασε στην Ιαπωνία μέσω της Κορέας περίπου χίλια χρόνια μετά την εποχή του Σιντάρτα Γκωτάμα. Εισήχθη βασικά από Ιάπωνες μοναχούς που είχαν παραμείνει σε κινέζικα μοναστήρια. Όπως και στη Κίνα, ο ιαπωνικός βουδισμός διαιρέθηκε σε σχίσματα. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι το Τεντάι, το Σινγκόν (εσωτερική σχολή με ταντρική επίδραση), το Τζωντόσου (Σχολή της Αγνής Χώρας), το Ζεν, που αποτελείται από τρεις κύριες σχολές : Ριντζάι, Σότο και Ομπακού. Αργότερα τον 13ο αι. ιδρύθηκε το Νιτσίρεν, που υποστήριζε ότι μόνο η απάρνηση του κόσμου οδηγεί στην απελευθέρωση. Είναι το μόνο σχίσμα που επέδειξε αδιαλλαξία και στράφηκε εναντίον των άλλων δημιουργώντας προβλήματα.
Βουδισμός και Δύση
Για δύο χιλιάδες περίπου χρόνια ο βουδισμός ήταν - εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις - σχεδόν άγνωστος στη δύση. Ένα αρχαίο κείμενο, το Μιλινταπάνα, αναφέρει τις συνομιλίες ενός από τους διαδόχους του Μ. Αλεξάνδρου, του Ελληνα βασιλιά Μένανδρου (Μιλίντα) με τον μοναχό Ναγκασένα. Σ΄αυτό ο Μένανδρος ζητά από τον μοναχό να του εκθέσει τις αρχές του βουδισμού.
Ο βουδισμός από φιλοσοφική άποψη, επηρέασε τον σκεπτικισμό του Πύρρωνα και τη διδασκαλία του Πλωτίνου. Και οι δύο φιλόσοφοι είχαν πάρει μέρος σε εκστρατείες στην ανατολή και είχαν έλθει σε επαφή με βουδιστές μοναχούς.
Η εξάπλωση του βουδισμού συνεχίζεται 25 περίπου αιώνες μετά την γέννηση του ιδρυτή του. Τον αιώνα που πέρασε και κυρίως μετά την κατοχή του Θιβέτ από τους Κινέζους και τη φυγή του Δαλαϊ Λάμα στη δύση, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στην Ευρώπη και την Βόρειο Αμερική.
Βιβλιογραφία
1) La sagesse de Bouddha
Jean Boisselier
2) Religions de monde
John Bowker
3) Dictionary of Symbols
Jean Chevalier
4) World Mythology
Arthur Cotterell
5) Εισαγωγή στη Σοφία της Ανατολής
Γ. Α.. Πλάνα
6) Σημειώσεις Θεολ. Συμβολολογίας, Ν. Ακρόπολη