Εδώ και καιρό είναι πολλοί οι συγγραφείς -ιστορικοί, ανθρωπιστές, φιλόσοφοι, επιστήμονες, θεολόγοι και κήρυκες ή απλά αυτοί που μιλούν για αποκάλυψη- που ανακοινώνουν την έλευση ενός νέου μεσαίωνα για το δυτικό πολιτισμό. Ο καθένας από τη δική του οπτική γωνία παρουσιάζει ένα σύνολο κατάλληλων επιχειρημάτων που ανταποκρίνονται σ' αυτό που ζούμε μέρα με τη μέρα. Το σίγουρο είναι ότι καθένας, σύμφωνα με την οπτική του, επικαλείται σοβαρούς λόγους.
Το να μιλάμε σήμερα για ένα μεσαίωνα δεν προϋποθέτει αναγκαστικά να αναφερθούμε σ' αυτά που πέρασε ο κόσμος στη δυτική Μεσόγειο για χίλια χρόνια περίπου, από τον 4ο με 5ο ως το 14ο με 15ο αιώνα. Μια επισκόπηση της ιστορίας μέσα από όλη την κατοικημένη έκταση του πλανήτη μας μάς υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι όλοι οι λαοί έχουν περάσει από περιόδους ακμής και από περιόδους παρακμής.
Αν ονομάσουμε μεσαίωνες αυτές τις περιόδους παρακμής, θα δούμε ότι εφαρμόζουμε μια ορολογία που νομίζαμε ότι χαρακτηρίζει ένα μόνο γενικευμένο ιστορικό γεγονός. Ως δυτικοί, ενσωματωμένοι σε ένα πολιτισμικό στυλ (για να το ονομάσουμε με κάποιο τρόπο) που επωφελείται από τα επιτεύγματα μιας πολιτιστικής αναγέννησης και της επιστημονικο-τεχνικής ανάπτυξης των δύο τελευταίων αιώνων, μας είναι αδύνατο να δούμε πέρα από τη δική μας προοπτική, από το δικό μας γίγνεσθαι. Και γι' αυτό διαβεβαιώνουμε ότι ο μεσαίωνας έχει πια ανοίξει τις πόρτες του.
Η παρακμή των συστημάτων μας σε όλους τους τρόπους οργάνωσής τους είναι απτή. Υπάρχουν αυτοί που κλείνουν τα μάτια και συνεχίζουν να πιάνονται από το όνειρο της γραμμικής και ακαθόριστης εξόδου, όμως αυτή η ανικανότητα να δουν και να κρίνουν είναι άλλο σύμπτωμα παρακμής. Χωρίς από την άλλη πλευρά να πέσουμε σε μια αδρανή απαισιοδοξία και να αφήνουμε τα πράγματα όπως είναι, το φαινόμενο που μας απασχολεί αξίζει να αναλυθεί.
Μένοντας μακριά από τους ειδικούς που αφιερώνουν δεκάδες σελίδες σε καθένα από τα μεσαιωνικά συμπτώματα και σε καθεμιά από τις αναμενόμενες συνέπειες, προτιμούμε να σκιαγραφήσουμε κάποιες γραμμές και να αφήσουμε τον αναγνώστη να εισάγει τον εαυτό του σ' αυτόν τον ιστορικό λαβύρινθο όπου κινούμαστε.
Πιστεύουμε, είναι γεγονός, ότι η διάσταση του χρόνου εμπεριέχει περισσότερα μυστικά απ' αυτά που νομίζουμε, ότι ο χρόνος δεν είναι τόσο απλός ώστε να τον σχηματοποιήσουμε με μια γραμμή σε αδιάκοπη άνοδο ή με μια ευθεία γραμμή με κατεύθυνση προς το μέλλον, χωρίς ταλαντώσεις. Κλίνουμε προς τη θεωρία των χρονικών κύκλων, σε μια εξελικτική σπείρα, με ανοδική μεν τάση, αλλά με πολυάριθμες περιστροφές που δίνουν την αίσθηση, κάποιες στιγμές, της μόνιμης παραμονής στην ίδια θέση.
Παρόλα αυτά, με τον τρόπο του, ο χρόνος τρέχει και μας δείχνει ότι είναι αδύνατο να τον κρατήσουμε, όπως θα ήταν αδύνατο να σταματήσουμε τη ροή ενός ποταμού ή τα κύματα της θάλασσας με τα χέρια μας. Εχουν υπάρξει ένδοξες εποχές, που ωστόσο έχασαν σταδιακά τη δύναμη και τη λάμψη τους μέχρι να εξαφανιστούν. Εχουν υπάρξει τρομερές στιγμές που στάθηκε αδύνατο να ξεπεραστούν, παρά το ότι παρουσιάστηκαν δυσκολίες φαινομενικά ανυπέρβλητες.
ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΑΠΩΛΕΙΑΣ ΑΞΙΩΝ
Οταν εκδηλώνονται οι μεσαίωνες, αυτό γίνεται μέσα από καταφανείς κρίσεις. Χάνουν την ισχύ τους οι κοινά αποδεκτές αξίες και αυτή η διάρρηξη έχει σαν αποτέλεσμα να μένουν "κενά" τα διάφορα πεδία της ζωής, με την αναμονή νέων αξιών που να μπορούν να τις αντικαταστήσουν. Ενόσο γίνεται η αντικατάσταση, διαρκεί η κρίση, η αλλαγή ή ο μεντεσές, κρίση που μπορεί να παραταθεί για χρόνια ή για αιώνες, ανάλογα με τις περιστάσεις.
Στο μεταξύ ο παρακμάζων πολιτισμός κινείται σπασμωδικά, με τυφλά χτυπήματα, προσπαθώντας να γεμίσει κενά όπως-όπως, με ασταθή στοιχεία που με δυσκολία στηρίζονται και μεγενθύνουν την αίσθηση της πτώσης.
Χωρίς να επιλέξουμε μια ειδική κατηγορία, θα μνημονεύσουμε αυτά τα "μεσαιωνικά" συμπτώματα που καταγγέλλουν, από αντίθεση, τις αξίες που εξαφανίζονται από τη σκηνή.
Στο πολιτικό επίπεδο είναι προφανής η ανεπάρκεια των συστημάτων, όπως κι αν ονομάζονται. Η δύση έχει ζήσει με το σύνδρομο των δύο αντίθετων μπλοκ για πολλά χρόνια.
Καθώς εξαφανίστηκε η αντιπαράθεση μεταξύ κομουνισμού και καπιταλισμού, έμεινε ένα ανεξήγητο κενό. Θεωρητικά όλα θα έπρεπε να πάνε καλύτερα, όμως δεν είναι έτσι. Τώρα πια δεν υπάρχει ο ένοχος για όλα τα κακά, όμως τα κακά δεν έχουν εξαφανιστεί. Δεν υπάρχει κυβέρνηση, υπάρχουν διευθύνσεις. Αφθονεί η διαφθορά, τα προσωπικά σκάνδαλα, η απαξίωση σαν εκλογικό σύστημα που ανακαλύπτει κρυφές μάχες για την εξουσία.
Ωστόσο η αληθινή εξουσία είναι οικονομική, γιατί στα άλλα κυριαρχεί η αργή και αναποτελεσματική γραφειοκρατία.
Παντού γίνονται πραξικοπήματα. Οι πόλεμοι και τα αντάρτικα είναι αμέτρητα και δε λείπουν οι ανοιχτές τυραννίες, που εξακολουθούν να στηρίζονται και να συγκαλύπτονται ποιος ξέρει από ποια συμφέροντα. Η δύναμη που κυριαρχεί είναι η ατομικοποίηση. Τα μεγάλα έθνη, τα μεγάλα ιμπεριαλιστικά μπλοκ, ακόμα και οι μικρές χώρες, ατομικοποιούνται σε μικρές περιοχές απαιτώντας την "απελευθέρωσή" τους στο όνομα παλαιών φυλετικών, εθνολογικών, γλωσσικών, θρησκευτικών παραδόσεων και όποιων άλλων για τις οποίες κρίνεται σκόπιμο να γίνει λόγος.
Το σίγουρο είναι ότι κανένας δεν τα έχει καλά με κανένα, καθώς τα κομμάτια που προκύπτουν από τους χωρισμούς δεν αργούν περισσότερο από μερικές εβδομάδες για να αντιπαρατεθούν τα μεν με τα δε ή και να δουν ότι μέσα τους εμφανίζεται ο σπόρος των νέων διαιρέσεων.
Στο κοινωνικό επίπεδο βιώνονται σταθερές κρίσεις, που πλήττουν τις ανθρώπινες με το ίδιο κακό της ατομικοποίησης. Δυναμώνει ένας εγωιστικός ατομικισμός που έχει ανάγκη και συγχρόνως ξεφεύγει από τις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους.
Ετσι καταστρέφεται η οικογένεια, οι φιλίες δε διαρκούν ή δεν υπάρχουν, ονομάζεται αγάπη (έρωτας) το οποιοδήποτε στιγμιαίο ένστικτο. Ο τρόπος ζωής μας είναι τόσο περίπλοκος που μας έχει κάνει πιο αδύνατους, πιο ανυπεράσπιστους, έχουμε ανάγκη μια τεράστια ποικιλία πραγμάτων που στην πραγματικότητα δε μας είναι τόσο αναγκαία. Ομως η προπαγάνδα αξίζει περισσότερο απ' όσο οι ιδέες, ή καλύτερα, ελλείψει ιδεών, η προπαγάνδα βρίσκει ανοιχτό πεδίο στα άδεια μυαλά.
Η έλλειψη αλληλεγγύης δημιουργεί τη μνησικακία και τη βία.
Το θέμα της ανασφάλειας του πολίτη τίθεται πια έντονα και επανειλημμένα. Η έλλειψη υπεράσπισης απέναντι στις συμμορίες κακοποιών, εγκληματιών, τρομοκρατών και ομάδων βίας οποιουδήποτε χαρακτήρα είναι απόλυτη.
Η δολοφονία είναι τώρα ένα καλό εμπόριο και έχουν σχηματιστεί αληθινά συνδικάτα που ομαδοποιούν εκείνους που την ασκούν με πληρωμή. Ομως μπροστά σ' αυτό δεν μπορεί να γίνει τίποτα, γιατί ο φόβος παραλύει. Ο άνθρωπος καταφεύγει όπου μπορεί, μέχρις ότου το καταφύγιό του πάψει να είναι αξιοποιήσιμο, οπότε φεύγει αναζητώντας ένα καινούργιο.
Στο επίπεδο της ηθικής, τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί μέσα σ' έναν πολιτισμό που χαρακτηρίζεται ως ανήθικος. Οι χειρότερες φαυλότητες συγχωρούνται, γιατί ο κόσμος είναι απελπισμένος και αναζητά μια διέξοδο... οπότε δίνεται ελεύθερο πεδίο στα ναρκωτικά, στο αλκοόλ, στην πορνογραφία... Αυτός που κλέβει έχει ανάγκη, κι αυτός που τον κλέβουν είναι ο φταίχτης γιατί κατέχει εκείνο που λείπει απ' αυτόν που κλέβει. Και οι βιασμοί, η κακομεταχείριση, η δουλεία; Καλύτερα να παρουσιαστούν σαν απομονωμένες περιπτώσεις, για να μην τρομάξουν περισσότερο αυτούς που δεν ξέρουν πια αν θα πρέπει να απορρίψουν αυτές τις φαυλότητες ή να τις ακολουθήσουν για να δουν πώς αισθάνεται κανείς.
Η οικονομική κρίση πλήττει όλο τον κόσμο, ανθρώπους και χώρες. Κατά παράξενο τρόπο, όλοι χρωστούν σε όλους, όλοι έχουν χρέη. Σε ποιον ή σε ποιους χρωστάμε, με ποιον ή με ποιους έχουμε χρέη;
Μαζί με την αύξηση της ανεργίας, με την έλλειψη εργασίας, με τα σύνορα που κλείνουν, για να εμποδίσουν τους απόκληρους χωρίς πατρίδα από το να επωφεληθούν από το λίγο που μένει σε κάποιες χώρες της γης, υπάρχουν συγχρόνως οι μεγάλες περιουσίες που αυξάνονται χωρίς μέτρο και επιδεικνύουν την ισχύ που λείπει από τις κυβερνήσεις.
Πλούτος και φτώχεια εναλλάσσονται σχεδόν στον ίδιο τόπο. Η βιομηχανία έχει προχωρήσει πολύ και η τεχνολογία έχει δουλέψει για να ευνοήσει καλύτερα μέσα ζωής. Ομως το τίμημα είναι υπερβολικά ακριβό. Οι οικολογικές καταστροφές γεμίζουν σελίδες και σελίδες. Μερικές φορές "φυσικές", λες και είναι η Γη μια ακόμα μηχανή που κάποιες στιγμές αποσυντίθεται. Μερικές φορές προξενούνται από την ανικανότητα ή την έλλειψη αρχών από τους ανθρώπους. Με τη μία ή την άλλη μορφή, δεν παύουν να προξενούν τρόμο τόσοι σεισμοί και παλίρροιες, ηφαίστεια που ξυπνούν από έναν ύπνο αιώνων, καταρρακτώδεις βροχές μαζί με ανεπανόρθωτες ξηρασίες κι ένα κλίμα που δεν ακολουθεί με τίποτα τις παραδοσιακές εποχές.
Οσο για τη θρησκευτική και πνευματική κρίση, καλύτερα να μην εκφέρουμε γνώμη. Οι θρησκείες προσφέρουν λίγη ή μηδαμινή πνευματική ανακούφιση στους πιστούς κι από την άλλη πλευρά βρίσκονται στη δίνη των πιο λυσσαλέων πολιτικών αντιπαραθέσεων. Μάχονται για την εξουσία και την κυριαρχία των συνειδήσεων με τόσο λίγη ηθική όσο και όλοι οι άλλοι. Ορισμένες θρησκείες επιλέγουν τον ακραίο φανατισμό, άλλες την ανεκτικότητα. Ομως ούτε οι μεν ούτε οι δε μπορούν να ανταποκριθούν στις πνευματικές ανάγκες.
Δε θα πρέπει να μας παραξενεύει η διάδοση ομάδων που αποσκοπούν στο να καλύψουν αυτά τα κενά. Μερικές το κάνουν με καλή πίστη, άλλες το κάνουν με λιγότερο καλή πίστη και περισσότερο με την οπτική της "δουλειάς της στιγμής".
Και μαζί με τους μεν και τους δε υπάρχουν και οι συκοφάντες όλων των ομάδων που επίσης επωφελούνται από τις ανηλεείς κριτικές τους.
Ο πολιτισμός χαρακτηρίζεται από την έλλειψη πολιτισμού. Επιστήμη και Τέχνη, με κεφαλαία, υποχρεώνονται να πολεμήσουν χέρι-χέρι, για να βρουν μια θέση μέσα στη χυδαιότητα της φτήνειας και της αποπληροφόρησης ή απλά της ενημέρωσης που ακολουθεί κάποιες συμβατικές μόδες. Κάθε χρόνο προτείνονται "νέα εκπαιδευτικά συστήματα" που ανακαλύπτουν την έλλειψη συστήματος και την απουσία παιδείας. Στο όνομα της ελευθερίας αυτού που μαθαίνει (και που δεν ξέρει ακόμα πώς να ασκήσει την ελευθερία του ούτε και με ποια έννοια, δεδομένου ότι πρέπει πρώτα να μάθει), επινοούνται σχήματα ελεύθερης έκφρασης.
Αποτέλεσμα: κάθε φορά αποκτάται λιγότερη γνώση, χάνεται η αξία της γλώσσας, και φτάνουμε σε μια κατάσταση όπου είναι πολύ λίγοι αυτοί που μπορούν να μιλήσουν και να γράψουν καλά, χωρίς να λάβουμε υπόψη και το ότι σε κανένα δεν αρέσει το διάβασμα πέρα από τα ευκολοδιάβαστα περιοδικά και φυλλάδες. Η σκέψη είναι μια ξεχασμένη άσκηση.
Παρατηρούνται πια τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα. Ανθρώπινες ομάδες που απομακρύνονται από τα μέρη που κατείχαν για πολύ καιρό, φεύγουν σε αναζήτηση νέων οριζόντων, νέων τόπων για να ζήσουν, να δουλέψουν, να φάνε ή, στη χειρότερη περίπτωση, να λεηλατήσουνγια να επιζήσουν.
Ο γενικός τόνος είναι η μεγάλη αστάθεια. Η μεταβολή έγινε αρετή, όμως ακόμα και η ίδια η αλλαγή κουράζει όταν επαναλαμβάνεται τόσο συχνά. Ολα είναι περαστικά και δεν αξίζει να αγωνιστεί κανείς για το περαστικό. Επικρατούν η παθητικότητα και μια διανοητική και πνευματική στειρότητα απέναντι στη ζωή. Λίγοι είναι αυτοί που τολμούν να δράσουν. Οι τρομοκράτες και οι "τρελοί". Με τρόπο ώστε να χαρακτηρίζονται τρελοί όλοι όσοι επιχειρούν μια βαθιά αλλαγή και μια διέξοδο απ' αυτή τη μεσαιωνική κρίση.
Δεν υπάρχουν ιδεώδη ούτε ιδεολόγοι, δηλαδή δεν υπάρχει ένα όραμα για το μέλλον που να θεμελιώνεται σε κάποιες αξίες λίγο ως πολύ σταθερές, αν και προσαρμοσμένες στις εποχές, που να επιτρέπουν να προγραμματίζουμε σοβαρά την πορεία του ανθρώπου και του συνόλου.
Δεν υπάρχουν καθαρές ιδέες κι ακόμα υπάρχει φόβος στις καθαρές ιδέες. Το καθαρό δεσμεύει, το αόριστο δίνει λαβή σε διαφορετικές ερμηνείες. Το αόριστο καλύπτει σαν εξισωτικό πέπλο όλους αυτούς που φοβούνται να εξατομικευτούν με την καλή έννοια της λέξης. Σήμερα όλοι είναι ατομιστές, όμως δε θέλουν να είναι διαφορετικοί.
Τι μας μένει, από τη στιγμή που ανοίγουν οι πόρτες αυτού του νέου μεσαίωνα; Η παθητικότητα του πεσιμισμού, η ξέφρενη δράση της ασυνείδητης αισιοδοξίας; Ούτε το ένα, ούτε το άλλο πιστεύουμε. Θα πρέπει καταρχήν να δεχτούμε εκείνο που ζούμε, καθώς είναι αδύνατο να θέτουμε λύσεις σ' αυτό που αρνούμαστε ή αγνοούμε.
Μετά, να υιοθετήσουμε ξανά το κριτήριο των κύκλων και να ξέρουμε ότι τίποτα δεν είναι καθοριστικό. Ομως χωρίς να περιμένουμε απλά το πέρασμα του χρόνου, να δρούμε με βάση τις διδασκαλίες που η ίδια η ιστορία μας έχει δώσει. Το κλασικό - αυτό που πάντα άξιζε παρά τις μόδες που συκοφαντούν - μας επιτρέπει να έχουμε μια πιο καθαρή όραση και να ξαναβρεθούμε στο σωστό δρόμο. Οι παραδόσεις, που τόσες φορές κατασυκοφαντήθηκαν, έχουν πολλές απαντήσεις για τα δεινά μας. Η αχρονική Φιλοσοφία, η εκλεκτική σοφία που φώτισε τόσους ιδιοφυείς ανθρώπους, εξακολουθεί να είναι προσιτή σ' αυτόν που θέλει να στρέψει τα βήματά του προς τα εκεί.
Το ποτάμι μπορούμε να το περάσουμε με μια βάρκα.
Η πιο μεγάλη μπόρα έδωσε τόπο σ' ένα σωτήριο ουράνιο τόξο. Και οι μεσαίωνες είναι γι' αυτό το σκοπό. Για να εξυπηρετούν ως ενδιάμεσες φάσεις μεταξύ μιας περιόδου που φεύγει και μιας άλλης που έρχεται, μεταξύ μιας όχθης που αφήνουμε και μιας άλλης που πλησιάζουμε. Αυτό που δεν εξυπηρετεί είναι το να παραμένουμε για υπερβολικά μεγάλο χρόνο στη μέση,χωρίς να ξέρουμε, ή ακόμα να ξεχάσουμε, ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε.