Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α (20ος αι.)
- Λούντβιχ Βιτγκεστάιν (1889-1951) Ήταν Αυστριακός σύγχρονος φιλόσοφος, με σημαντική συνεισφορά στον τομέα της Αναλυτικής φιλοσοφίας και της Λογικής. Το Tractatus Logico-Philosophicus (Λογικο-Φιλοσοφική Πραγματεία) αποτελεί το μοναδικό του έργο, μέσα από το οποίο εγκαινιάστηκε μια νέα κατεύθυνση στη φιλοσοφία, που αφορούσε στην ανάλυση της γλώσσας. Το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η διάκριση ανάμεσα στο λέγειν και στο δεικνύναι, που αφορά στα προβλήματα που δημιουργεί η παρανόηση της γλώσσας. Επιπλέον εισάγεται η απεικονιστική θεωρία του, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο σχηματίζοντας εικόνες των γεγονότων.
Βασικές θέσεις του:
- Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν.
- Το γεγονός, είναι η ύπαρξη καταστάσεων πραγμάτων.
- Κάθε σκέψη είναι η βασική εικόνα των γεγονότων.
- Η σκέψη είναι μια πρόταση με νόημα.
- Η πρόταση είναι μια συνάρτηση αλήθειας των στοιχειωδών προτάσεων
- Για όσα δεν μπορεί να μιλά κανείς θα πρέπει να σωπαίνει.
Λογικισμός
Είναι η κατεύθυνση της λογικής και φιλοσοφικής θεμελίωσης των μαθηματικών, οι απαρχές της οποίας απαντώνται στη θέση του Λάιμπνιτς περί αναγωγιμότητας των μαθηματικών στη λογική. Ιδρυτές αυτής της κατεύθυνσης θεωρούνται οι Φρέγκε και Ράσσελ.
Ο πρώτος, κατά την πλατωνική παράδοση, θεωρούσε τους ορισμούς βοηθητικά μέσα για την αποκάλυψη προϋπαρχόντων λογικών αντικειμένων.
Ο δεύτερος, μαζί με τον Ουάιτχεντ, ανέπτυξε μια νομιναλιστικού χαρακτήρα εκδοχή του λογικισμού, μέσω της θεωρίας των λογικών τύπων, με την οποία αποφεύγονται τα παράδοξα που προκύπτουν από την παραδοχή «παράτυπων» ολοτήτων, μέσω ειδικής ιεραρχίας λογικών εννοιών.
Μια από τις σημαντικές τροποποιήσεις του λογικισμού αποτελεί το ρεύμα του Λογικού Θετικισμού, ο οποίος διαδίδεται σε ευρεία κλίμακα στα τέλη της δεκαετίας του 1920-αρχές της δεκαετίας του 1930. Ως φιλοσοφική τάση, χαρακτηρίζεται από άρνηση του κοσμοθεωρητικού και κομματικού χαρακτήρα της φιλοσοφίας, με την αναγωγή της επιστήμης στη μελέτη του άμεσα δεδομένου, στην εμπειρία του υποκειμένου και την μέθοδο της λεγόμενης «λογικής ανάλυσης». Βασικός στόχος του ρεύματος αυτού ήταν να προστατευτεί ο επιστημονικός λόγος από τις «αυθαιρεσίες» με τις οποίες τον είχαν φορτώσει οι μεταφυσικοί φιλόσοφοι. Οι ιδέες του λογικού θετικισμού έχουν τις πηγές τους στις θεωρητικές αναλύσεις των Μπέρκλεϋ και Χιουμ.
Επαναστατικός Προλεταριακός Σοσιαλισμός ή Κομμουνισμός
Το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα υποκινήθηκε κυρίως από το Γερμανό Καρλ Μαρξ (1818-1883), ο οποίος έστρεψε το ενδιαφέρον του έντονα προς τα πολιτικά και οικονομικά θέματα, εστιάζοντας κυρίως στα προβλήματα της προλεταριακής κοινωνικής τάξης και μαχόμενος για την κατάκτηση των δικαιωμάτων της ενάντια στην κεφαλαιοκρατία, αποσκοπώντας στην εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας όπου δε θα υπάρχει προσωπική ιδιοκτησία. Βέβαια, οι απόψεις που διατυπώθηκαν από τον κομμουνισμό, μέσω του Μάρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895), ήταν αρκετά ανατρεπτικές, και ιδιαίτερα λόγω της έντονης κριτικής που ασκήθηκε ενάντια στη θρησκεία, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν έντονη αντίδραση από τους «θρησκόληπτους» και να εγείρουν το φανατισμό.
Φαινομενολογία
Πρόκειται για εκείνο το φιλοσοφικό ρεύμα που, με σημείο εκκίνησης την εμπειρία των φαινομένων (αυτό που αποτυπώνεται ως συνειδητή εμπειρία), επιχειρεί να εξαγάγει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της εμπειρικής διαδικασίας και την οντότητα των εμπειριών μας. Βασίζεται στο έργο του φιλοσόφου Έντμοντ Χουρσέλ και έπαιξε καθοριστική σημασία στην ανάπτυξη του Υπαρξισμού.
Ο Χουρσέλ, μετά την έκδοση του έργου του «Λογικές Διερευνήσεις», έκανε μερικές σημαντικές ανακαλύψεις που τον οδήγησαν στη διάκριση μεταξύ της πράξης της συνείδησης (νόηση) και τα φαινόμενα στα οποία κατευθύνεται (νοήματα). Οντολογική γνώση θα ήταν δυνατή μόνο αν ανασταλθούν όλες οι υποθέσεις για την ύπαρξη εξωτερικού κόσμου. Τη διαδικασία αυτή την ονόμασε epoche.
Αργότερα επικεντρώθηκε στις ιδανικές, θεμελιώδεις δομές της συνείδησης. Καθώς ήθελε να αποκλείσει κάθε υπόθεση για την ύπαρξη εξωτερικών αντικειμένων, εισήγαγε τη μέθοδο της φαινομενολογικής αναγωγής για να τις απαλείψει. Αυτό που απέμεινε είναι το καθαρό, υπερβατικό ego, σε αντιπαράθεση με το συμπαγές εμπειρικό ego. Η υπερβατική φαινομενολογία είναι η μελέτη των βασικών δομών που απομένουν στην καθαρή συνείδηση: αυτό ισοδυναμεί με τη μελέτη των νοημάτων και των σχέσεων μεταξύ τους.
Υπαρξισμός
Βασική αρχή της υπαρξικής φιλοσοφίας είναι ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Οι υπαρξικοί φιλόσοφοι υποστήριξαν ότι η ύπαρξη του κάθε ανθρώπου δεν μπορεί να είναι καταχωρημένη σ’ έναν παγιωμένο ορισμό, καθώς αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, κάτι που διαμορφώνεται διαρκώς έτσι, ώστε να είναι αδύνατο να προσδιοριστεί εκ των προτέρων, κάτι που δεν μπορεί να εξομοιωθεί με την ύπαρξη των άλλων ανθρώπων, επειδή οι παράγοντες που τον διαμορφώνουν είναι διαφορετικοί ή, εν πάση περιπτώσει, επιδρούν διαφορετικά πάνω του. Ο σωστός τρόπος προσέγγισης του εαυτού μας είναι να μη δούμε την ύπαρξή μας στον ορίζοντα της ουσίας του ανθρώπου, αλλά να εγκύψουμε κατευθείαν πάνω σ’ αυτή.
Ο εισηγητής της υπαρξικής φιλοσοφίας ήταν ο Σέρεν Κίρκεγκωρντ (1813-1855), σύμφωνα με τον οποίο η κάθε ανθρώπινη ύπαρξη αναλαμβάνει την ευθύνη των αποφάσεών της και των πράξεών της εν ονόματι του ίδιου του εαυτού της, εισάγοντας έτσι την ιδέα της ατομικής ύπαρξης.
Αργότερα, ο Μ.Χάιντεγκερ (1899-1976) επιχείρησε να εξετάσει την ανθρώπινη ύπαρξη σε σχέση με την έννοια του Όντος, διακρίνοντας έτσι 2 φάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης:
1) Στην καθημερινή ζωή του ο άνθρωπος διέρχεται τη φάση της ψευδεπίγραφης παρουσίας του μέσα στον κόσμο. Ζει μαζί με τα πράγματα και τ’ άλλα πρόσωπα, ζει για τα πράγματα και για τα άλλα πρόσωπα σε κατάσταση ανελευθερίας, καθώς δεν προσδιορίζεται από τίποτε άλλο παρά από τις σχέσεις του αυτές, αποξενωμένος από την κύρια αποστολή του, που είναι να ανακαλύψει τον ουσιαστικό εαυτό του.
2) Η μέριμνα του ανθρώπου για τον εαυτό του τον ωθεί να μαζέψει τα κομμάτια του, στα οποία η ύπαρξή του έχει διασκορπιστεί μέσα στις ασήμαντες σχέσεις της καθημερινής ζωής του, και να επιχειρήσει να συλλάβει τον εαυτό του στην ολότητά του. Μια ολότητα, στην οποία μπορεί να φτάσει διαμέσου της εμπειρίας του τρόμου, που δε μοιάζει με καμιά άλλη εμπειρία του (φάση της αυθεντικής παρουσίας του ανθρώπου).
Την ίδια περίοδο, ο Ζαν Πωλ Σάρτρ (1905-1980) διέκρινε τον κόσμο σε δύο κατηγορίες όντων: στα καθεαυτά, που είναι τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, και στα δι’ εαυτά, που είναι τα ανθρώπινα πλάσματα. Τα αντικείμενα, τα καθεαυτά όντα, είναι πλήρεις, συμπαγείς , αδιαφανείς υπάρξεις, όντα που έχουν συμπληρώσει την εξέλιξή τους. Αντίθετα, τα καθεαυτά πράγματα, τα ανθρώπινα πλάσματα, είναι ατελή όντα που βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη, ανοιχτά πάντοτε στο μέλλον, που συνεχώς διαμορφώνεται.
Η εξέλιξη της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως την περιγράφει ο Σαρτρ, είναι μια διαδικασία, για κάθε βήμα της οποίας την αποκλειστική ευθύνη τη φέρει η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη, αβοήθητη από κάθε εξωτερικό παράγοντα. Το τι και πώς θ’ αποφασίσει να πράξει, οφείλει να το αποφασίσει μόνη της, χωρίς να βασιστεί στο Θεό ή σε καθιερωμένους κανόνες συμπεριφοράς. Ο Σαρτρ, επίσης, αποποιείται την ύπαρξη του Θεού.
Σχεδόν παράλληλα, ο Γερμανός Τζάσπερ Καρλ (1883-1969) επιδόθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στη σπουδή της υπαρξικής φιλοσοφίας, αντιπαραθέτοντας στο φιλοσοφικό όρο «υπόσταση» του Χάιντεγκερ, τον όρο «ύπαρξη». Η υπόσταση του ανθρώπου είναι κάτι πιο στενό από την ύπαρξή του και σκοπός του ανθρώπινου όντος πρέπει να είναι η υπέρβαση της υπόστασης, ισχυρισμό που συναντάμε και στο μοντέλο του νιτσεϊκού Υπερανθρώπου.
Ένας από τους πιο δημοφιλείς φιλοσόφους του 20ου αιώνα, που δεν μπορεί άμεσα να συνδεθεί με κάποιο συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα, αλλά σίγουρα ρέπει προς τον Υπαρξισμό, είναι ο Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900). Για το Νίτσε, η αληθινή, πέρα απ’ τα φαινόμενα του κόσμου, πραγματικότητα, δεν υπάρχει, αλλά θεωρούσε ότι η ύπαρξη του κάθε πράγματος εξαντλείται στ’ αποτελέσματά του, στις επιδράσεις που αυτό έχει πάνω στις αισθήσεις μας έτσι ώστε, αν τις απαλείψει κανείς, για να δει τι πραγματικά υπάρχει πέρα και πίσω από αυτές, δε θα απομείνει τίποτα περί του οποίου να μπορεί να μιλάει. Ο κόσμος δεν είναι παρά μια δέσμη αποτελεσμάτων των πραγμάτων, ένα σύνολο φαινομένων και όχι το άθροισμα των πραγμάτων καθεαυτά.
Αν θεωρήσουμε ότι η βούληση αποτελεί το κίνητρο δράσης του κάθε πράγματος, τότε η βούληση για δύναμη, κατά το Νίτσε, δε μπορεί να είναι μια ξεχωριστή απ’ τα αποτελέσματά της οντότητα. Αντίθετα, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι τα’ αποτελέσματα που εμφανίζουν τα πράγματα είναι η ίδια η βούληση για δύναμη. Το κάθε αποτέλεσμα, που εμφανίζει ένα πράγμα, είναι η σύγκρουση της βούλησής του με τη βούληση κάποιου άλλου πράγματος. Έτσι, η βούληση για δύναμη είναι το θεμελιώδες κίνητρο, και τα διάφορα ένστικτα και οι παρορμήσεις είναι απλώς, συμπτώματα της βασικής αυτής ορμής.
Βασική θεωρία του Νίτσε είναι αυτή του Υπερανθρώπου, σύμφωνα με την οποία, ο άνθρωπος μπορεί να προχωρήσει σε μια ανώτερη εξελικτική μορφή που αποτελείται από «θερμή καρδιά συν το ψυχρό κεφάλι, πλην το ανθρώπινο στοιχείο» (Ζαρατούστρα), εφόσον καταστραφεί μέσα μας ό, τι είναι απλώς ανθρώπινο. Τα δυο αυτά στοιχεία του υπερανθρώπου ίσως να αντανακλούν τις δυο βασικές παραμέτρους της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας: τη διονυσιακή και την απολλώνια, αντιστοίχως, πλευρά της.
Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ
Όπως είναι φανερό, τους τελευταίους αιώνες η φιλοσοφία της Δυτικής Ευρώπης, πέρασε από πολλά κομβικά στάδια, και κατάφερε να γεννήσει σημαντικούς φιλοσόφους, δίνοντας τεράστια ώθηση στην πνευματική σκέψη του ευρωπαϊκού κόσμου, ακόμα και αν σε αρκετά σημεία παρουσιάζει μια εφηβική εμμονή και αστάθεια.
Είναι σημαντικό να μπορεί, ο μελετητής της ιστορίας της φιλοσοφίας, να εξάγει συμπεράσματα για τα στάδια της ανθρώπινης φιλοσοφικής σκέψης, έτσι ώστε να συνειδητοποιεί την πνευματική αποστολή της εποχής του και να συμμετέχει στη μεταβίβαση της φιλοσοφικής πείρας στην επόμενη γενιά.
Δυστυχώς, ο αιώνας στον οποίο μόλις έχουμε εισέλθει δεν έχει δείξει τέτοια σημάδια συνειδητοποίησης της αποστολής του, λόγω της αδιαφορίας των ανθρώπων προς τα πνευματικά. Η ολιστική θεώρηση και έρευνα, όμως των φιλοσοφικών θησαυρών της ιστορίας μας, μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για την ανάπτυξη της νέας σκέψης του 21ου αιώνα.
ΠΗΓΕΣ
- www.filosofia.gr
- www.politikokafeneio.com
- www.sansimera.gr
- www.wikipedia.gr
- www.sfrang.com
- «Οι πέντε εποχές της Φιλοσοφίας», Θ. Πελεγρίνης, Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα»
- «Φιλοσοφία», σχολικό βιβλίο Γ΄Λυκείου, Εκδόσεις ΙΒ΄ 1996 ΟΕΔΒ
- «Ιστορία νεότερη και σύγχρονη», σχολικό βιβλίο Β’ Ενιαίου Λυκείου, Εκδόσεις ΙΔ΄ 1999 ΟΕΔΒ
- «Ιστορία νεότερη και σύγχρονη», σχολικό βιβλίο Γ΄Ενιαίου Λυκείου, Εκδόσεις ΙΒ΄ 2000, ΟΕΔΒ