«Μην πετάξεις τους ήρωες από την ψυχή σου. Κράτα ιερή την πιο υψηλή ελπίδα σου» Nietzsche
Φιλόσοφοι, καλλιτέχνες και δάσκαλοι όλων των εποχών μίλησαν για ήρωες, έπλασαν τραγούδια, εικόνες, ιστορίες, μύθους, για να εμπνεύσουν τους ανθρώπους να ακολουθήσουν τα μονοπάτια που άνοιξαν εκείνοι, για να γίνουν περισσότερα από όσα ήταν, πιο φωτεινοί, πιο ελεύθεροι.
Υπάρχουν σήμερα πολλοί νοσταλγοί του χθες, των παλιών εποχών, όταν ο ηρωισμός ήταν πιο προσιτός, πιο φανερός, πιο ένδοξος. Εποχών με ιδανικά και αξίες, με μύθους που διηγούνταν στους ανθρώπους πώς έζησαν οι ήρωες και πώς αυτοί πρέπει να ζήσουν για να τους μοιάσουν. Είναι αλήθεια πως εκείνη η εποχή έχει περάσει; Κι αλήθεια, πόσο μπορούμε να νιώσουμε ότι ο δρόμος του ήρωα δεν ήταν ποτέ προσιτός και όχι πάντα ένδοξος; Κι ακόμα περισσότερο, έχουν χαθεί εκείνοι οι μύθοι;
Ο Yung, o Nietzsche και ο Campbell θα συμφωνούσαν ίσως μαζί μας, αν τολμούσαμε να μιλήσουμε για τους κύκλους των χρόνων και για την αιώνια επιστροφή των αρχετύπων. Και ίσως να συμφωνούσαν ακόμη περισσότερο αν λέγαμε ότι οι μύθοι δεν μπορούν να χαθούν, επειδή είναι παρμένοι από την ίδια και απαράλλαχτη φύση του ανθρώπου, την εσωτερική του περιπέτεια και μάχη, που της δίνει μορφή και εικόνες για να μπορέσει να την καταλάβει. Έτσι και σήμερα υπάρχουν οι ήρωες και οι μύθοι τους. Μόνο που εκφράζονται διαφορετικά, με άλλα μέσα και άλλα λόγια, αλλά με ίδια ουσία και ίδιο μήνυμα.
Διαπιστώνουμε ότι σύγχρονα μέσα της εποχής μας -τηλεόραση, υπολογιστές, cd, κινηματογράφος- έχουν φέρει τους ανθρώπους και τις κουλτούρες όλου του κόσμου σε επαφή είτε για να ελεγχθούν καλύτερα είτε για να ανταλλάξουν τις πληγές και τα νέα τους είτε για ένα σωρό άλλους λόγους. Δόθηκε όμως και μια μοναδική ευκαιρία: να ανταλλάξουν και να εξαπλώσουν οι άνθρωποι το φως τους, τις εμπειρίες τους, τη γνώση τους και ό,τι κοινό τους εμπνέει. Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννήθηκε στον 20ο αιώνα ο κινηματογράφος, η 7η τέχνη, όπου μέσα από θέατρο, εικόνες, λόγια και μουσική οι άνθρωποι συγκεντρώνονται ξανά, για να αφηγηθούν ή να ακούσουν τις «ιστορίες» τους, ίσως πιο απρόσωπα αλλά ταυτόχρονα πιο οικουμενικά. Λέγεται ότι οι ήρωες ενός πολιτισμού φανερώνουν τον χαρακτήρα, την πνευματικότητα και τα πρότυπά του.
Υπάρχουν στον κινηματογράφο ιστορίες για ήρωες; Και πόσο εμπνέουν τους ανθρώπους; Η ερώτηση φαντάζει εύκολη και αφελής, καθώς κάθε πρωταγωνιστής μιας ταινίας είναι ο ήρωάς της. Σίγουρα. Όμως υπάρχουν με εκείνη την παλιά έννοια, του κοινού ανθρώπου με τις μεγάλες δυνατότητες, που ξεπερνάει συνεχώς τον εαυτό του, το φόβο του, που αψηφά το σκοτάδι του εξωτερικού και του εσωτερικού του κόσμου και πολεμάει με τέρατα μέχρι την τελική του νίκη; Με την έννοια εκείνη των παλιών μύθων που παραδειγμάτιζαν τους ανθρώπους;
Αν κάναμε την «εύκολη» ερώτηση «ποιος είναι ο αγαπημένος σου ήρωας;» σε ένα παιδί, ίσως θα θέλαμε να ακούσουμε να μας απαντάει για τον Θησέα ή τον Αρτζούνα. Αλλά όπως η ιστορία δεν διδάσκεται πλέον μέσα από μαυροπίνακες μα μέσα από οθόνες, έτσι και η απάντηση που μάλλον θα παίρναμε θα ήταν πως θέλει να μοιάσει σε έναν από αυτούς τους μικρούς ήρωες ή τους υπερήρωες, που ο σύγχρονος πολιτισμός με τα δικά του μέσα του προβάλλει: τον Superman, τον Batman ή ακόμα τον Braveheart ή τον Frodo.
Πόσο μοιάζουν και πόσο διαφέρουν οι ήρωες αυτοί από τους παλιούς; Ίσως οι εμπνευστές τους να μην είναι οι αρχαίοι σοφοί, μα είναι ίδιοι με τους αλλοτινούς ήρωες, μέσα από την ίδια ανάγκη του ανθρώπου να τους βρει.
Ναι, ο κινηματογράφος βρίθει από τέτοιους ήρωες μέσα από δημιουργίες που κατηγοριοποιούνται ως «ταινίες φαντασίας», «επικές», «περιπέτειες» κ.ά.
Έχουμε αναφέρει ξανά ότι, ειδικά τα τελευταία είκοσι, δύσκολα για τον καιρό μας, χρόνια, το επικό, το μαγικό, η περιπέτεια έχουν επιστρέψει στον κινηματογράφο, ανταποκρινόμενα στις ανάγκες ενός κοινού που πιθανόν να διψά για τη φυγή από το δεδομένο κόσμο ή για την εύρεση μιας νέας διεξόδου τόσο για τον κόσμο όσο και για τον εαυτό του.
Στο πλαίσιο λοιπόν κάποιων ταινιών που μαγνήτισαν το κινηματογραφικό κοινό τα τελευταία χρόνια και συνδυάζουν το φαντασιακό με το επικό στοιχείο, θα επιχειρήσουμε να δούμε τα χαρακτηριστικά του ήρωα όπως εμφανίζονται -ή επανεμφανίζονται- μέσα από τους χαρακτήρες των ηρώων τους. Οι ταινίες που θα εξεταστούν ενδεικτικά είναι «The Lord of the Rings», «Matrix», «Harry Potter» και «Avatar». Όλες μοιράζονται κοινά στοιχεία, αλλά τα πιο χαρακτηριστικά είναι αυτά που απαντώνται σύμφωνα με τη σύγχρονη αφηγηματολογία:
1. Ο ήρωας ξεκινά χωρίς συνείδηση της δύναμής του, για να πετύχει ένα σκοπό, να φέρει εις πέρας μια αποστολή, να κατακτήσει μια πόλη ή μια σύντροφο, να λυτρώσει τον εαυτό του και τους άλλους από τον πόνο. Αυτό το καταφέρνει μέσα από μια επώδυνη σειρά δοκιμασιών που τον μεταλλάσουν ολοκληρωτικά από απλό άνθρωπο σε ήρωα.
2. Ο ήρωας έχει πάντα συμμάχους, που του θυμίζουν το σκοπό του κατά τις στιγμές της αδυναμίας και του δείχνουν το δρόμο. Συνήθως αυτοί είναι τριών ειδών:
α. σύντροφοι πορείας, που περνούν τις δικές τους δοκιμασίες μαζί του.
β. ο δάσκαλός του, που του δείχνει τον πραγματικό του εαυτό και τις δυνάμεις του.
γ. μια σύντροφος-ντάμα, που του θυμίζει όλα αυτά για τα οποία αξίζει να παλέψει, που τον εμπνέει και που κάποτε φτάνει στο σημείο να ταυτιστεί με την ίδια την ψυχή του.
«Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά». Γ. Σεφέρης
Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών είναι ένας κατεξοχήν κόσμος ηρώων. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι, αν και κεντρικοί ήρωες είναι ο Frodo και ο Aragorn, καθένας από τους χαρακτήρες δίνει την προσωπική του εσωτερική και εξωτερική μάχη ενάντια στην αδυναμία, για να κατακτήσει τη δική του αρετή και το δικό του πεπρωμένο καθώς μόνο με τις ενωμένες κατακτήσεις όλων επέρχεται η συνολική ισορροπία.
Βλέπουμε έτσι:
- Στο Frodo τη νίκη της βούλησης-αγνότητας πάνω στην αδυναμία και τη διαφθορά.
- Στον Aragorn τη νίκη της πίστης και της ανδρείας ενάντια στη μοιρολατρία και την ενοχή. Χαρακτηριστική δοκιμασία του η κάθοδος στους νεκρούς.
- Στον Gandalf και την Galandriel τη νίκη της ορθής χρήσης της σοφίας και της δύναμης για το κοινό καλό ενάντια στο ένστικτο της εξουσίας. Αυτά είναι ιδιαίτερα εμφανή στη δοκιμασία της Galandriel με το δαχτυλίδι και στη νίκη του Gandalf ενάντια στο δαίμονα Balrog με το μυητικό θάνατο, τη μετάλλαξη από Γκρίζο σε Λευκό Μάγο και την ήττα του Saruman, του διεφθαρμένου Κυρίου της Φωτιάς.
- Στην Arwen τη νίκη της αγάπης ενάντια στην αποθάρρυνση και την εγκατάλειψη.
- Στο Sam τη νίκη της φιλίας και της αφοσίωσης ενάντια στην δειλία.
- Στους Merry και Pipin την αποποίηση της παιδικής ανεμελιάς μπρος στην κατάκτηση της ωριμότητας και της ηρωικής ευθύνης.
- Στους Legolas και Gimly τη σταδιακή μεταμόρφωση της διχόνοιας και του διχασμού σε αλληλοσεβασμό και συναγωνισμό.
- Στο Theoden την επανάκτηση του χαμένου ηγετικού του εαυτού και της εμπιστοσύνης στους ανθρώπους.
- Στην Eowin και το Faramir τη νίκη πάνω στην εξωτερική απόρριψη βρίσκοντας το δικό τους δρόμο ως πολεμιστές.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στο σύμπαν του Tolkien όλα αποκτούν φωνή και πρόσωπο, κι έτσι βλέπουμε επίσης τους αντιήρωες, τις σκοτεινές όψεις των ηρώων, μπροστά μας:
Το Γκόλουμ απέναντι στο Frodo, το Saruman απέναντι στον Gandalf, τον Boromir απέναντι στο Faramir, τον Denethor απέναντι στο Theoden. Ακόμη, τους Orc απέναντι στα Ξωτικά και τους Ent και κυρίως τις σκιές του Aragorn, τους Nazgul και τους νεκρούς πολεμιστές, που μόνο η βούληση του Βασιλιά ενσαρκωμένη στο σπαθί του μπορεί να λυτρώσει. Με τρόπο μοιραίο λοιπόν, όπως ο Κρίσνα κάποτε είπε στον Αρτζούνα, όλοι αυτοί οι αντίπαλοι χάνονται, μαζί τους και το δαχτυλίδι, η σκιά και η δύναμη του Sauron του Σκοτεινού που υπάρχει μέσα στον καθένα.